તાજેતરમાં ખ્યાતનામ વિજ્ઞાાન જર્નલ 'સાયન્સ'માં એક લેખ પ્રકાશિત થયો છે.  જેમાં લેખક/વૈજ્ઞાાનિકે રજૂઆત કરી છેકે લેટેસ્ટ ટેકનોલોજી અને વિજ્ઞાાનને માત્ર તેના ક્ષેત્ર સાથે સંકળાયેલ ઇજનેરો તબીબો કે વૈજ્ઞાાનિકો પુરતું સિમિત રાખવુ જોઈએ નહીં. સામાન્ય માનવી જેવા કે પ્લમ્બર,  શિક્ષક,  બેકરીવાળા અને અન્ય ધંધા સાથે સંકળાયેલા લોકોનો અભિપ્રાય જિનેટિકલ મોડીફાઇડ બેબી કેવા હોવા જોઈએ તે માટે લેવો જોઈએ. ૨૦૧૭ના અંતભાગમાં બે જોડિયા બહેનોને જન્મ આપ્યો હતો. તેમનો જેનોમ તેમના જન્મ પહેલા જ એડીટ કરવામાં આવ્યો હતો.  એટલે  બંને જીનેટીકલી મોડીફાઇડ બેબી  હતી.  મનુષ્યના કટોકટી  વાળો સમયગાળો તેને જીનેટીકલી મોડીફાઇડ બેબી તરફ લઇ જશે. મનુષ્ય પ્રજાતિ  એક  નવી   ‘brave New World'ના કિનારે આવીને ઊભી રહી છે?

૧૯૨૦ના દાયકામાં, જેબીએસ હાલ્ડેને દ્વારા પ્રજનન તકનીકના ભાવિ વિશેની આગાહીઓ કરવામાં આવી હતી.  વૈજ્ઞાાનિક જુલિયન હક્સલીના ભાઈએ આગાહીને ધ્યાનમાં રાખીને  એક વ્યંગ્યાત્મક નવલકથા લખી હતી. જેનું નામ હતું 'બ્રેવ ન્યુ વલ્ડ'. ૧૯૩૨મા પુસ્તક પ્રકાશિત  સાથે જ આલ્ડસ હક્સલી    પ્રસિદ્ધ વ્યક્તિ બની ગયા. નવલકથામાં  સમયકાળ  ભવિષ્યનો  ઈસવીસન ૨૫૪૦નો હતો.  જેમાં  એક કેન્દ્રીય પ્રયોગશાળામાં કુત્રિમ રીતે માનવ ગર્ભનો વિકાસ કરવામાં આવતો હતો,  તેમા અલગ અલગ પ્રકારના બૌદ્ધિક ક્ષમતા માટે, અલગ-અલગ પાંચ પ્રકારના પાડવામાં આવ્યા હતા. આ બાળકોના કોઈ માતા-પિતા ન હતા.  બાળકોને પ્રયોગશાળામાં રહેલ કામદારો ઉછેર કરતા હતા.  ટૂંકમાં એમ કહી શકાય કે ભવિષ્યના જિનેટિકલ મોડીફાઇડ  બાળકોને આલેખતી આ નવલકથા હતી. 

૧૯૭૮માં  ઈન્ વિટ્રો ફર્ટીલાઈઝેસન  દ્વારા લુઈસ બ્રાઉન નામની ટેસ્ટ ટયુબ બેબી જન્મ થતા, વિશ્વ પ્રસિદ્ધ સમાચાર પત્રિકા ન્યુઝવીકમા લેખ પ્રકાશિત થયો.  ત્યારે   'બ્રેવ ન્યુ વલ્ડ' નવલકથાને ફરીવાર યાદ કરાવવામાં આવી. ૨૦૧૪માં પ્રથમવાર ૩  માતા-પિતા  દ્વારા 'સરોગેટ મધર'નો પ્રયોગ સફળ રહ્યો, ત્યારે પણ, 'બ્રેવ ન્યુ વલ્ડ' પુસ્તકનો સંદર્ભ આપીને ન્યૂયોર્ક ટાઈમ્સ લખ્યુ કે  'સરોગેટ મધર  'બ્રેવ ન્યુ વલ્ડ' ની શરુઆત થઈ ચુકી છે. સાહિત્યની દુનિયા આગળ  વધે છે.

નવલકથાકાર કાઝુઓ ઇશિગુરો, જેની ૨૦૦૫ની નવલકથા 'નેવર લેટ મી ગો' નવલકથામાં   જીનેટિકલી મોડીફાઇડ  બાળકોને,  પ્રયોગશાળામાં જ મનુષ્યના વિવિધ અંગોનો ઉપયોગ કરવામાં આવતો હોય, એમ વિકાસ કરતા દર્શાવવામાં આવ્યા હતા. કાઝુઓ ઇશિગુરો નામના લેખકે, બાળકોનો અંગ દાન કરનારા તરીકે ઉત્પાદિત અને ઉછેર થતો હોય તેવુ વર્ણન કર્યુ છે. ચાઈનીઝ વૈજ્ઞાાનિક દ્વારા  બે જોડિયા બહેનોને જિનેટિકલ ટેકનોલોજી વાપરીને જન્મ આપવામાં આવ્યો, ત્યારે વૈજ્ઞાાનિકોએ ચેતવણી આપી કે જનીન સંપાદનમાં આગળ વધવા બદલ આભાર, 'અમે એક એવા બિંદુની નજીક આવી રહ્યા છીએ, જ્યાં આપણે બાયોલોજીકલ પસંદગીના બાળકો પેદા કરી શકીએ છીએ, એવા લોકોને બનાવી શકીએ જેઓ બીજા કરતા શ્રેષ્ઠ હોય. 

'કોરોના વાયરસના  ખતરાએ,  વૈજ્ઞાાનિકોને ફરીવાર વિચારવા અને   જીનેટિકલ એન્જિનિયરિંગના નવા અખતરા કરવા માટે  મજબૂર બનાવ્યા છે. આજની તારીખ ભૂતકાળમાં થયેલા આગાહી સાચી પાડી શકાય તેવી ટેકનોલોજીનો વિકાસ થઈ ચૂક્યો છે. શ્રેષ્ઠ મનુષ્ય પેદા કરવા માટે,  વૈજ્ઞાાનિકો કઈ ટેકનોલોજી વાપરે છે? જીનેટીકલી મોડીફાઇડ બાળકો એટલે શું? આવા અનેક સવાલો, સામાન્ય માનવીને પેદા થતા હોય છે. જેને અહીં સરળ ભાષામાં સમજવાનો પ્રયત્ન કરીએ. 

જિનેટિક એન્જિનિયરિંગનો ઉપયોગ કરીને, ગર્ભનો વિકાસ થાય તે પહેલાં જ સ્ત્રીના ઈંડા અથવા પુરુષના શુક્રાણુમાં રહેલા જનીનોને સુધારીને  કુત્રિમ અથવા કુદરતી ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન બાળકને જન્મ આપવામાં આવે તો, સુધારેલા જનીનવાળા આવા બાળકો, ડિઝાઇનર બેબી અથવા જીનેટીકલી મોડીફાઇડ બેબી તરીકે ઓળખાય છે.

હાલના તબક્કે ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન માલુમ પડે કે વિકસી રહેલ બાળકના ગર્ભમાં ભવિષ્યમાં કોઈ પ્રાણઘાતક રોગ જેવા કે, કેન્સર હૃદય, કિડની કે મગજ ને લગતા રોગ થઈ શકે તેમ છે તો, આ રોગ માટે જવાબદાર જનીનોને વૈજ્ઞાાનિકો ગર્ભાવસ્થાના શરૂઆતના તબક્કે અથવા ગર્ભાવસ્થા શરૂ થાય તે પહેલા,  જિનેટિક એન્જિનિયરિંગ ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ કરીને,  જન્મનાર બાળકના જેનોમમાં સુધારા વધારા કરી શકે છે. ખાસ રોગ પ્રત્યે  જનીનોના બદલાવને કેટલાક દેશોએ માન્યતા આપી છે.

મનુષ્ય શરીરમાં રહેલા બધા જ જનીનોના સમૂહને જેનોમ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. જ્યારે  જનીનમાં ખાસ પ્રકારનો બદલાવ, ઉમેરો કરવામાં આવે કે  રોગ માટે જવાબદાર જનીન દૂર કરવામાં આવે તો આ પ્રક્રિયાને,  'જિનેટિક એડિટિંગ' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.  આ પ્રક્રિયા દરમ્યાન ડીએનએ ટુકડામાં,  નવો ડીએનએ ટુકડો ઉમેરવામાં આવે છે. અથવા દૂર કરવામાં આવે છે. 

મનુષ્ય જનીનમાં એડિટિંગ કરવું એક મોટો વિવાદાસ્પદ મુદ્દો છે. કેવા પ્રકારનું એડિટિંગ કરી શકાય અને કેવા પ્રકારનું એડિટિંગ ન થઈ શકે એ બાબતે પણ વૈજ્ઞાાનિકો અથવા સરકાર હજી સ્પષ્ટ નથી. આમ છતાં વિજ્ઞાાન જગતમાં એક આછી પાતળી રૂપરેખાઓ તૈયાર કરવામાં આવી છે.

હાલમાં CRISPR CS-9  નામની ટેકનોલોજી વાપરીને વૈજ્ઞાાનિકો આસાનીથી જનીનોને એડિટ કરી શકે છે. ૨૦૧૮માં ચાઈનીઝ વૈજ્ઞાાનિક હે જિંયાન કુઇએ CRISPR CS-9 નામની ટેકનોલોજી ઉપયોગ કરીને CCR5 નામના જનીનમાં  બદલાવ કર્યો હતો. જ્યારે માતા પિતા બેમાંથી એકને એઈડ્સનો રોગ થયો હોય ત્યારે, જન્મનાર બાળકને એચઆઇવી વાયરસ સામે રક્ષણ   આપવા માટે CCR5 જનીનમાં ફેરફાર કર્યો હતો. એની વૈજ્ઞાાનિકે ચીનના હોંગકોંગમાં નવેમ્બર ૨૦૧૮માં યોજાયેલી આંતરરાષ્ટ્રીય જિનોમ-એડિટિંગ સમિટમાં  આ પ્રયોગમાં કરેલ ડેટાનું એનાલિસિસ કરી વૈજ્ઞાાનિકો સમક્ષ પોતાની સિદ્ધિ રજૂ કરી હતી. આ પ્રયોગ વિવાદાસ્પદ બન્યા બાદ સરકારે, વૈજ્ઞાાનિક સામે કાયદેસરની કાર્યવાહી કરી હતી. જેમાં વૈજ્ઞાાનિક અને અન્ય ત્રણ વ્યક્તિ દોષિત જાહેર કરવામાં આવ્યા હતા. વૈજ્ઞાાનિક સહિત ત્રણેય વ્યક્તિ ને ત્રણ વર્ષની જેલ કરવામાં આવી હતી. કારણકે તેણે કરેલા પ્રયોગ જેનેટિકલી મોડીફાઈડ બેબી એટલે કે ડિઝાઇનર બેબીની કક્ષામાં  આવતા હતા.  આ ઉપરાંત તબીબી જગતની  નૈતિક રૂપરેખા અને નીતિ-નિયમોનો તેમણે ભંગ કર્યો હતો.

આ પ્રયોગના પરિણામ જાહેર થતા અન્ય વૈજ્ઞાાનિકોએ પણ ઉંદર ઉપર, CCR5 જનીનને એડિટ કરીને પ્રયોગો કર્યા હતા. ત્યારે જોવા  મળ્યું કે ઉંદરની  નવી વસ્તુ શીખવાની અને યાદદાસ્તમાં વધારો થયેલો જોવા મળ્યો હતો. વૈજ્ઞાાનિકો માને છે કે  ચાઈનીઝ વૈજ્ઞાાનિક  દ્વારા બાળકની બુદ્ધિ ક્ષમતામાં વધારો કરવા માટે, ખોટું કારણ આગળ ધરીને  CCR5  જનીનમાં બદલાવ કર્યો એની શક્યતા પણ રહેલી છે. યુનિવસટી કેલિફોનયાના વૈજ્ઞાાનિકે કરેલ પ્રયોગમાં એવું પણ જાણવા મળ્યું કે, CCR5 જમી જનીનના બદલાવથી બાળક સ્માર્ટ બને છે એટલું જ નહીં,  ભવિષ્યમાં તેને બ્રેઈન સ્ટ્રોક થવાની શક્યતામાં પણ ઘટાડો થાય છે. અને બ્રેઈન સ્ટ્રોકમાંથી તેના  રિકવરીની તકો પણ વધી જાય છે. ઈન્ટરનેટ ઉપર કરવામાં આવેલા એક સર્વેમાં મોટાભાગના લોકોએ જેનેટિકલી મોડીફાઈડ બાળક પેદા કરવા ઉપર પોતાની સંમતિ દર્શાવી હતી. 

લાગે છે કોરોનાવાયરસના કપરાકાળમાં મનુષ્ય અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવા અને વાયરસ સામે લડવા માટે લોકો જિનેટિકલ મોડીફાઇડ બાળકોની પસંદગી તરફ આગળ વધે તો નવાઈ લાગશે નહીં.

જિનેટિક એન્જિનિયરિંગ અને અમર્યાદિત શક્યતાઓ

જેનેટિક એન્જિનિયરિંગનો ઉપયોગ કરીને સારા પ્રકારના પશુઓની પ્રજાતિ તૈયાર કરી શકાય છે. જે વધારે અને સારી ગુણવત્તાવાળુ દૂધ આપે. વનસ્પતિ પોતે જ ઉપદ્રવ પેદા કરનારી જીવાતોને અંકુશમાં લઇ શકે, તે પ્રકારના જનીનો ધરાવી શકે છે. આમ જેનેટિક એડિટિંગની ટેકિનકના ઉપયોગની શક્યતા અમર્યાદિત છે. પરંતુ દરેક ક્ષેત્રમાં તેનો ઉપયોગ આડેધડ રીતે થઈ શકતો નથી. જેનેટિકલી મોડીફાઈડ અનાજ, માંસ  તથા અન્ય ઉત્પાદનો હવે સહેલાઈથી બજારમાં ઉપલબ્ધ થવા લાગ્યા છે. 

ભારતમાં પણ  જેનેટિકલી મોડીફાઈડ રીંગણ એટલે કે બીટી રીંગણનો કેસ વિવાદાસ્પદ બન્યો હતો. ગર્ભનો વિકાસ થતો હોય ત્યારે, એક તબક્કો એવો આવે છે, જ્યારે શરીરના કોષ વિવિધ પ્રકારના કોષ જેવા કે આંખ, યકૃત,  ફેફસા,  કિડની, મગજ  જેવા ૨૦૦ કરતાં વધારે પ્રકારના કોષોમાં પરિવતત થઇ ચુક્યા હોય છે.  પરિવતત થયેલા કોષ 'સોમેટીક  સેલ' તરીકે ઓળખાય છે.

વૈજ્ઞાાનિક દ્વારા રોગની સારવાર માટે 'સોમેટીક  સેલ'માં બદલાવ કરવામાં આવે તો, તે વધારે વિવાદાસ્પદ બાબત બનતી નથી.'સોમેટીક  સેલ' ઉપર જિનેટિક એડિટિંગ કરવામાં આવે તો,  તેમાં કરવામાં આવેલ ફેરફાર  વારસાગત લક્ષણો તરીકે તેમના બાળકોમાં ઉતરતા નથી. જ્યારે જર્મલાઈન સેલ  એટલે  અંડકોષ  અથવા શુક્રાણુ ઉપર જેનેટિક એડીટીંગ કરવામાં આવે તો તે વિવાદાસ્પદ બને છે,  કારણ કે આવા કોઈપણ કોષો કરવામાં આવેલ, જનીનના બદલાવ, વારસાગત લક્ષણો તરીકે આવનારી પેઢીમાં પણ ઉતરે છે.

આ કારણે ભવિષ્યની આવનારી પેઢી માટે, વારસાગત લક્ષણો સ્વરૂપે કેટલાક જનીનીક ફેરફારો ઉતરી શકે એવું કરવું હોય તો. ગર્ભાવસ્થાના શરૂઆતના તબક્કામાં જિનેટિક એડિટિંગ કરવું પડે છે.  જ્યારે વિકસતા કોષોનું સ્વરૂપ  સ્ટેમ સેલ પ્રકારનું હોય છે.  સ્ટેમસેલ એવા કોષ છે જે વિકાસ પામીને, શરીરના કોઈપણ પ્રકારના અંગોનાં કોષોમાં ફેરવાઈ જવાની ક્ષમતા ધરાવે છે.